Οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για το όνομα "Σαρακατσάνος"

Το παρακάτω άρθρο δημοσιεύτηκε στο τελευταίο φύλλο της εφημερίδας ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΙΚΑ ΧΑΙΡΕΤΗΜΑΤΑ. Συντάκτης του άρθρου είναι ο Παύλος Κατρής πρώην πρόεδρος της Αδελφότητας των εν Αθήναις Σαρακατσαναίων Ηπείρου.

Πολλοί συγγραφείς σχετικών με τους Σαρακατσάνους βιβλίων καθώς και συντάκτες σχετικών άρθρων, ασχολήθηκαν κατά καιρούς για το πότε εμφανίζεται για πρώτη φορά σε γραπτό κείμενο, βιβλίο ή έγγραφο, η λέξη «Σαρακατσάνος». Το θέμα απασχόλησε τους μελετητές γιατί πίστευαν ότι η ανεύρεση θα βοηθούσε στο να δοθεί απάντηση στα ερωτήματα που τους απασχόλησαν και δεν έχουν δοθεί μέχρι τώρα απαντήσεις καθολικά αποδεκτές. Τα ερωτήματα αυτά είναι το θέμα της καταγωγής των Σαρακατσάνων, της έναρξης της νομαδική ς ζωής των και της ετυμολογίας της λέξης «σαρακατσάνος» καθώς επίσης το πώς αποκαλούσαν τους Σαρακατσάνους πριν την καθιέρωση του ονόματος που αυτοί έχουν τώρα.

Η πρώτη χρονολογικά πηγή που αναφέρεται σαφώς στους Σαρακατσάνους χωρίς όμως να τους κατονομάζει είναι ο Γάλλος Claude Fauriel στη Συλλογή τραγουδιών που εξέδωσε το 1824. Στο έργο αυτό και στα τραγούδια που αναφέρονται στον Κατσαντώνη παραθέτει ορισμένα στοιχεία για τους νομάδες σκηνίτες, όπως τους αποκαλεί.

Το πρώτο, από τα μέχρι στιγμής γνωστά βιβλία, που αναφέρει τη λέξη «Σαρακατσάνος» είναι η «Χρονογραφία της Ηπείρου» του Παναγιώτη Αραβαντινού η οποία εκδόθηκε το 1856. Να σημειωθεί στο σημείο αυτό ότι ο Γάλλος Eugene Yemeniz περιηγήθηκε στην Ελλάδα το 1852, εξέδωσε όμως το βιβλίο του «Scenes et recits des guerres de Ι' Independence, Grece moderne» το 1869 και στο οποίο περιέχει τη βιογραφία του Κατσαντώνη και μέσα σε αυτήν τη λέξη «Σαρακατσάνοι».

Υπάρχουν επίσης ορισμένα έγγραφα, πριν από την έκδοση της «Χρονογραφίας» που περιέχουν τη λέξη «Σαρακατσάνος». Ένα από αυτά δημοσιεύθηκε στο προηγούμενο φύλλο της εφημερίδας «Σαρακατσάνικα Χαιρετήματα» και το οποίο είναι μαρτυρικό κατοίκων του Κουκουλίου Ζαγορίου του 1851 οι οποίοι ψάχνοντας για τα σύνορα του βοσκότοπου του χωριού απευθύνθηκαν στο Χριστόδουλο Τσουμάνη τον οποίο αναφέρουν ως Σαρακατσάνο. Το έγγραφο αυτό περιέχεται στο 2ο τόμο του έργου της Αγγελικής Χατζημιχάλη.

Παλαιότερο από αυτό (28/5/1849) είναι η απολογία προς τον υπομοίραρχο Ανδρίκο Κάππα, του ληστή Τριαντάφυλλου Καρατζόπουλου ο οποίος συμμετείχε σε ληστρική ομάδα Όταν ρωτήθηκε ο ληστής να κατονομάσει τους συντρόφους του, μεταξύ αυτών αναφέρει και τον Στέριο Μάλιαρο, Σαρακατζάνο. Η απολογία αυτή, η οποία δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από τον Ι. Κολιόπουλο, εθε­ωρείτο για πολλά χρόνια ως το παλαιότερο έγγραφο που αναφέρει τη λέξη Σαρακατζάνος. Υπάρχουν μετά από αυτήν αρκετές καταθέσεις από τη δεκαετία 1850-60 στο «αρχείο Βακάλογλου» που αναφέρουν τη λέξη.

Στο δεύτερο επιστημονικό συνέδριο των Σαρακατσαναίων στη Θεσσαλονίκη σε εισήγησή του ο Χρήστος Ράπτης ανέφερε ότι έχει αντίγραφο εγγράφου του 1838 που αναφέρει τη λέξη «σαρακατσάνος». Επειδή όμως οι εισηγήσεις του Συνεδρίου αυτού δυστυχώς δεν δημοσιεύθηκαν ακόμα, το έγγραφο αυτό δεν έχει μέχρι τώρα δει το φως της δημοσιότητας.

Στα «Σαρακατσάνικα Χαιρετήματα» ασχολούμαστε εδώ και αρκετό καιρό με τη σύνταξη των γενεαλογικών δένδρων των Σαρακατσάνων της Ηπείρου. Στα περισσότερα από αυτά υπάρχει παράδοση ότι κατάγονται από την Αιτωλοακαρνανία και ότι ήρθαν στην Ήπειρο την περίοδο 1800-1850. Ψάχνοντας για πηγές που θα τεκμηριώνουν την παρουσία των Σαρακατσάνων στην Αιτωλοακαρνανία συνάντησα έγγραφα, δημοσιευμένα και μη, τα οποία κάνουν λόγο για εποικισμό νομάδων Σαρακατσάνων καθώς και νομάδων Καραγκούνηδων από το 1835 σε νεοσύστατα χωριά της περιοχής.

Από την Αιτωλοακαρνανία πηγαίνουμε στη Φθιώτιδα η οποία είχε προσαρτηθεί στην ελεύθερη τότε Ελλάδα όπου έχουμε επίσης εποικισμό Σαρακατσάνων με Βασιλικά Διατάγματα τα οποία όμως δεν δημοσιεύθηκαν. Γύρω από τον εποικισμό των Σαρακατσάνων στη Φθιώτιδα υπάρχουν στα αρχεία του Υπουργείου Εσωτερικών αρκετά έγγραφα και επιστολές, από το 1834-1835 τα οποία σαφώς αναφέρουν τη λέξη Σαρακατσάνος. Αντίγραφα από τα έγγραφα αυτά, παρουσιάζονται σήμερα για πρώτη φορά στα «Σαρακατσάνικα Χαιρετήματα». Σημειώνεται ότι πολλά από τα έγγραφα είναι γραμμένα στα Γαλλικά καθότι είμαστε στην εποχή της Αντιβασιλείας και έπρεπε να ενημερωθούν οι εγγυήτριες δυνάμεις της Βασιλείας του Όθωνα.

Σταδιακά θα παρουσιασθούν όλα αυτά τα έγγραφα τα οποία αποτελούν ιστορικά ντοκουμέντα για τους Σαρακατσάνους. Πέρα από τη λέξη «Σαρακατσάνος» που όπως αναφέρθηκε συναντάμε γραπτά για πρώτη φορά, έχουμε στα έγγραφα αυτά ευρεία χρήση της λέξης «βλαχοποιμένες» με την οποία είναι γνωστό ότι αποκαλούν τους σαρακατσάνους στα απομνημονεύματά τους ο Κασομούλης και ο Φωτάκος.

Είμαι βέβαιος ότι συνέχιση της έρευνας σε αρχειακές πηγές θα φέρει στο φως της δημοσιότητας και παλαιότερα έγγραφα από αυτά του 1834 με σημαντικά στοιχεία για την παράδοση και την ιστορία των Σαρακατσάνων.